Η έννοια της κοινωνικής ευθύνης

Είναι γνωστό πως η ευθύνη ξεκινά από την ικανότητα και την ευαισθησία να γνωρίζει κανείς τα όρια των πράξεών του και των συνεπειών του. Στη γνώση αυτή στηρίζεται η ποινική , η αστική και η ηθική ευθύνη, που προϋπάρχουν της κοινωνικής και φυσικά την προσδιορίζουν. Η έννοια της κοινωνικής ευθύνης είναι περισσότερο μια κοινωνική δέσμευση.

Στα κείμενα των κλασικών της αρχαιότητας η ευθύνη συνδέεται άλλοτε με την πολιτική και άλλοτε με την οικονομική διαχείριση. Με τον τρόπο αυτόν η ευθύνη γίνεται μια κοινωνική αρετή που δεσμεύει το άτομο σε σχέση με την κοινωνία. Η κοινωνία εμφανίζεται ως προασπιστής της ευθύνης, αφού υπαγορεύει τα όριά της κι έχει το αποκλειστικό προνόμιο να επιβραβεύει ή να τιμωρεί τους εντολοδόχους για την καλή ή κακή διαχείριση της ευθύνης που τους ανέθεσε.

Οι σύγχρονες κοινωνικές δομές διαφοροποίησαν την αρχική σημασία. Ίσως στη διαφοροποίηση αυτή να έπαιξαν σημαντικό ρόλο θρησκευτικές και ανθρωπιστικές αντιλήψεις. Έτσι σήμερα με τον όρο ευθύνη θεωρούμε κάποιον υπόλογο για την άσκηση ενός κοινωνικού λειτουργήματος ή την εκπλήρωση ενός καθήκοντος. Με τις νέες διαστάσεις η ευθύνη αποκτά μια ευρύτερη σημασία, που αγκαλιάζει κάθε υπεύθυνο άτομο. Γιατί είναι γνωστό ότι στις οργανωμένες κοινωνίες δεν υπάρχει υπεύθυνο άτομο που να μην ασκεί κάποιο κοινωνικό λειτούργημα ή να είναι απαλλαγμένο από εκπλήρωση καθηκόντων με κοινωνικές προεκτάσεις.

Στις προηγούμενες διαστάσεις της ευθύνης υπάρχει οπωσδήποτε μια νομική βάση, που προδιαγράφει ακριβώς τα όρια της ευθύνης. Η βάση αυτή εκφράζει  τις λογικοποιημένες διαδικασίες της κοινωνικής ζωής και χρειάζεται κυρίως για την αναστολή ακροτήτων και αυθαιρεσιών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο  στην καθημερινή πρακτική η νομική βάση είναι συνήθως άχρηστη, αφού οι ακρότητες και οι αυθαιρεσίες είναι καταστάσεις εξαιρετικά σπάνιες. Στην καθημερινή πρακτική χρειάζεται αβίαστος αυθορμητισμός, γι’αυτό η κοινωνική ευθύνη μετρά όταν αποτελεί εκδήλωση της ηθικής προσωπικότητας. Η ηθική προσωπικότητα δε δεσμεύεται από νομικές οριοθετήσεις  και περιορισμούς. Ενεργεί και αντιδρά σύμφωνα με την εσωτερική της ποιότητα, κι η έννοια της ευθύνης αποκτά το περιεχόμενο του καθήκοντος. Έτσι γίνεται φανερό πως η κοινωνική ευθύνη είναι αποτέλεσμα ηθικής ποιότητας, χωρίς την οποία δεν διαφέρει απ’ οιονδήποτε καταναγκασμό.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε τα ηθικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής ευθύνης. Είναι τα ίδια χαρακτηριστικά που απαντούν σε κάθε πράξη αρετής, αφού αρετή είναι και η κοινωνική ευθύνη. Η αποδοχή της ευθύνης είναι μια ηρωική απόφαση, που έρχεται συχνά ως καταστάλαγμα αυτοθυσίας, αποτέλεσμα σταυρικής αγωνίας και εσωτερικής πάλης για την κατανίκηση των δισταγμών. Με την έννοια της ευθύνης συνδέεται άρρηκτα η έννοια της αλληλεγγύης και της αγάπης, που αποσπά τα ενδιαφέροντα του ανθρώπου από τη σφαίρα της ατομικής ζωής και τα προσανατολίζει στη σφαίρα των ξένων αναγκών. Έτσι η κοινωνική ευθύνη γίνεται μια κενωτική πορεία του ανθρώπου προς το συνάνθρωπό του, ένα αίσθημα αγωνίας για τα κοινά, μια πηγή μέριμνας για τα προβλήματα των άλλων.

Η κοινωνική ευθύνη λοιπόν είναι μια ηθική υποχρέωση. Μια φυσική εκδήλωση της ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Δεν επιβάλλεται αλλά υποβάλλεται από την ίδια την ανθρώπινη φύση, και διακρίνεται για την ελευθερία της. Χωρίς ελεύθερη αναδοχή η κοινωνική ευθύνη είναι άγχος. Γι’αυτό η εθελούσια αποδοχή της μαρτυρεί την ύπαρξη ανθρωπισμού, πνευματικής ποιότητας και λογικής διαφοράς απ’ολόκληρη την άλογη δημιουργία, που δε γνώρισε κι ούτε ποτέ θα γνωρίσει τέτοια ευθύνη.

Με τα παραπάνω χαρακτηριστικά διακρίνεται κάθε κοινωνική ευθύνη σ’οποιαδήποτε απόχρωσή της, είτε πολιτική, είτε θρησκευτική, είτε επιστημονική, είτε παιδαγωγική, είτε κάποια άλλη. Είναι τα χαρακτηριστικά που αποκαλύπτουν τις αυθεντικές προσωπικότητες της ευθύνης  ως πραγματικούς ηγέτες, ως φωτισμένους πρωτοπόρους, ως ακάματους αρχηγούς, αλλά και ως πετυχημένους οικογενειάρχες, ως διαπρεπείς επιστήμονες, ως ευσυνείδητους εργάτες, ως ακέραιους επαγγελματίες, ως δημιουργικούς καλλιτέχνες και ως γνήσιους διανοητές.

Από τη διαπίστωση αυτή της αυθεντικότητας ξεκινά και μια πρόσφατη παρεξήγηση, όχι άσχετη της ηθικής κρίσεως. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων ταύτισε την ευθύνη με την εξουσία , κι απαίτησε τα πάντα προσφέροντας μόνο κριτική. Έτσι η ευθύνη έγινε καθήκον των φορέων της κάθε εξουσίας και οι εξουσιαζόμενοι εκφράζονται ανεύθυνα, ανώνυμα και μαζικά. Αυτό άλλωστε μαρτυρεί και ο χαρακτηρισμός, ως υπευθύνων των φορέων της εξουσίας, αφού όλοι οι άλλοι που δεν έχουν εξουσία ποτέ δεν ονομάζονται υπεύθυνοι. Στη σύγχυση αυτή πρέπει να δούμε τα αποτελέσματα της σύγχρονης μαζοποιήσεως. Είναι μια κατάσταση παράγωγη της εξισωτικής δράσεως του σύγχρονου πολιτισμού πάνω στην ανθρώπινη προσωπικότητα, που της αποστερεί την ιδιαιτερότητα και τη βυθίζει στην ανωνυμία. Στην ανωνυμία μπορεί να κρύβεται η ανευθυνότητα, γι’ αυτό κι είναι αντίθετη από την ευθύνη. Με την ευθύνη συνδέονται μόνο επώνυμα πρόσωπα, που έχουν τη δύναμη να ξεχνούν το άτομό τους και να ενδιαφέρονται για τους άλλους.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο άνθρωπος από βιολογικό άτομο γίνεται κοινωνικό πρόσωπο, μετέχει στην κοινωνική ευθύνη, κι από τότε γι’ αυτόν είναι αδιανόητος και υποτιμητικός ο χαρακτηρισμός του ανεύθυνου. Έτσι όλοι παίρνουν ένα τμήμα από τη συλλογική ευθύνη, γι’ αυτό και είναι συντελεστές των επιτυχιών και συναίτιοι των αποτυχιών.

Βασίλης Γιούλτσης

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε μορφή λόγου – ενημέρωσης των συμμαθητών σας για να ακολουθήσει συζήτηση ενταγμένη σε πρόγραμμα εθελοντισμού.(όριο λέξεων 80 -100)

Β1. Να αναπτύξετε την άποψη που υπογραμμίζεται στο κείμενο: «Στην ανωνυμία μπορεί…………..αντίθετη με την ευθύνη.»

Β2. Να αναγνωρίσετε τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου: «Με τα παραπάνω…………..διανοητές.»

Β3. Να αναγνωρίσετε τους τρόπους πειθούς και να γράψετε από ένα παράδειγμα στην παράγραφο: «Στο σημείο……….άλλων»

Β4. Να διακρίνετε το γραμματειακό είδος του κειμένου μεταξύ δοκιμίου και επιφυλλίδας ως προς το θέμα τη γλώσσα και το σκοπό του.

Β5. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για την καθεμιά από τις λέξεις που ακολουθούν: υπαγορεύει, αναστολή, αυθαιρεσιών, καταναγκασμό, εθελούσια.

Γ. Γράφετε ένα άρθρο στο σχολικό περιοδικό για τους λόγους που έχει ατονήσει η κοινωνική ευθύνη στις μέρες μας και τους τρόπους με τους οποίους πιστεύετε ότι μπορεί να ενεργοποιηθεί. (όριο λέξεων 500-600)